Wysoka Izbo,
Przechodzimy do dyskusji nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Referuje minister Lubomirski-Lanckoroński.
Ustawa
z dnia ...
o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych
Art. 1.
W ustawie z dnia 27 lipca 2001 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych wprowadza się następujące zmiany:
1) w art. 22a:
a) § 1 otrzymuje brzmienie:
„§ 1. Prezes sądu apelacyjnego w sądzie apelacyjnym, a prezes sądu okręgowego w sądzie okręgowym i w sądach rejonowych, działających w okręgu sądowym, ustala, po zasięgnięciu opinii kolegium właściwego sądu, najpóźniej do końca listopada każdego roku, podział czynności, który określa:
1) przydział sędziów i referendarzy sądowych do wydziałów sądu,
2) zakres obowiązków i sposób uczestniczenia sędziów i referendarzy sądowych w przydziale spraw,
3) plan dyżurów oraz zastępstw sędziów, i referendarzy sądowych – przy uwzględnieniu specjalizacji sędziów i referendarzy sądowych w rozpoznawaniu poszczególnych rodzajów spraw, konieczności zapewnienia właściwego rozmieszczenia sędziów i referendarzy sądowych w wydziałach sądu i równomiernego rozłożenia ich obowiązków oraz potrzeby zagwarantowania sprawnego postępowania sądowego.”,
b) po § 4 dodaje się § 4a i 4b w brzmieniu:
„§ 4a. Przeniesienie sędziego do innego wydziału lub powierzenie mu obowiązków w innym wydziale wymaga zgody sędziego.
§ 4b. Nie wymaga zgody sędziego:
1) przeniesienie do innego wydziału, w którym rozpoznaje się sprawy z tego samego zakresu;
2) powierzenie obowiązków w innym wydziale na okres do 12 miesięcy, jeśli żaden inny sędzia wydziału nie wyraził zgody na przeniesienie do tego wydziału lub objęcie w nim obowiązków na taki sam okres;
3) przeniesienie sędziego przydzielonego do wydziału, o którym mowa w § 2.
§ 4c. Przepisów § 4b pkt 1 i 2 nie stosuje się do sędziego, któremu w ciągu ostatnich 3 lat powierzono obowiązki w innym wydziale bez jego zgody.”;
2) art. 41 § 1 uzyskuje brzmienie:
"§ 1. Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, określi, w drodze rozporządzenia, regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych określający:
1) wewnętrzną organizację i porządek funkcjonowania sądów;
2) szczegółowe zasady przydziału spraw, w tym:
a) sposób dokonywania losowania spraw,
b) zasady ustalania składów wieloosobowych,
c) podział spraw na kategorie, w których dokonuje się odrębnego losowego przydziału spraw,
d) zasady zmniejszenia przydziału spraw ze względu na sprawowane funkcje i usprawiedliwione nieobecności oraz podstawy czasowego wstrzymania przydziału spraw,
e) warunki uczestniczenia w przydziale tylko niektórych kategorii spraw rozpoznawanych w wydziale,
f) zasady pełnienia dyżurów oraz rodzaje spraw podlegających przydzieleniu zgodnie z planem dyżurów,
g) zasady sporządzania planu zastępstw oraz rodzaje czynności podejmowane zgodnie z planem zastępstw,
h) zasady podziału terytorialnego obszarów właściwości sądów opiekuńczych i nieletnich oraz przydziału tych obszarów sędziom,
i) zasady przydziału spraw rejestrowych, wieczystoksięgowych i związanych z wykonaniem orzeczeń;
3) sposób realizacji zadań związanych z funkcjonowaniem Europejskiej Sieci Sądowej w sprawach cywilnych i handlowych
4) porządek czynności w sądach, porządek urzędowania organów sądów, tok czynności administracyjnych w sprawach należących do właściwości sądów, dopuszczalne systemy i rozkład czasu urzędowania, warunki i tryb udostępniania i przesyłania akt i dokumentów z akt oraz warunki udostępniania pomieszczeń dla uczestników postępowania, świadków i innych osób przebywających w sądach
– uwzględniając zasady sprawności, racjonalności, ekonomicznego i szybkiego działania oraz potrzeby zapewnienia rzetelnego wykonywania zadań powierzonych sądom.”
3) art. 47 § 1 uzyskuje brzmienie:
"Art. 47. § 1. Prezes sądu może zarządzić przydzielenie dodatkowego sędziego do sprawy, jeżeli istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że będzie ona trwać czas dłuższy. W razie potrzeby można przydzielić dwóch dodatkowych sędziów; w takim razie należy wskazać kolejność, w której będą oni wstępować do udziału w naradzie i głosowaniu."
4) po art. 47 dodaje się art. 47a-47b w brzmieniu:
"Art. 47a. § 1. Sprawy są przydzielane sędziom losowo, w ramach poszczególnych kategorii spraw, chyba że sprawa podlega przydziałowi sędziemu pełniącemu dyżur.
§ 2. Przydział spraw w ramach kategorii jest równy, chyba że został zmniejszony z uwagi na pełnioną funkcję, uczestniczenie w przydziale spraw innej kategorii lub z innych przyczyn przewidzianych ustawą.
§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do przydziału spraw referendarzom sądowym.
§ 4. Sprawy z zakresu prawa opiekuńczego i sprawy nieletnich oraz inne sprawy należące do sądu opiekuńczego mogą być przydzielane według kryterium terytorialnego. Szczególne zasady przydziału mogą zostać ustanowione także w sprawach rejestrowych, wieczystoksięgowych oraz w sprawach związanych z wykonaniem orzeczeń.
§ 5. W razie przydzielenia sprawy wymagającej nadzwyczajnego nakładu pracy, sędzia sprawozdawca może zwrócić się do prezesa sądu z wnioskiem o wstrzymanie przydziału kolejnych spraw na czas oznaczony. Prezes sądu rozpoznaje wniosek niezwłocznie. Od decyzji prezesa sądu sędziemu przysługuje odwołanie do właściwego kolegium sądu.
Art. 47b. § 1. Zmiana składu może nastąpić tylko w wypadku niemożności rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie albo w przypadku długotrwałej przeszkody w rozpoznaniu sprawy w dotychczasowym składzie. Przepisy art. 47a stosuje się odpowiednio.
§ 2. Jeżeli konieczne jest podjęcie czynności w sprawie, w szczególności gdy wynika to z odrębnych przepisów, lub przemawia za tym wzgląd na sprawność postępowania, a sąd wyznaczony zgodnie z regułami określonymi w art. 47a nie może jej podjąć, czynność ta jest podejmowana przez sędziego albo skład sądu wyznaczony losowo lub zgodnie z planem zastępstw.
§ 3. Decyzje w sprawach, o których mowa w § 1 i 2, podejmuje prezes sądu albo upoważniony przez niego sędzia.
§ 4. Zmiana miejsca służbowego sędziego lub delegowanie do innego sądu nie stanowią przeszkody do podejmowania czynności w sprawach przydzielonych w dotychczasowym miejscu służbowym, aż do ich zakończenia.
§ 5. Na wniosek sędziego lub z urzędu kolegium sądu właściwe dla nowego miejsca służbowego sędziego lub miejsca delegowania sędziego może zwolnić sędziego z obowiązku rozpoznania części lub wszystkich spraw, w szczególności w razie znacznej odległości od tego sądu do nowego miejsca służbowego sędziego albo miejsca jego delegowania, a także przy uwzględnieniu stopnia zaawansowania rozpoznawanych spraw. Przed podjęciem uchwały kolegium zasięga opinii prezesów właściwych sądów.
§ 6. Przepisy § 4 i 5 stosuje się odpowiednio w przypadku przeniesienia do innego wydziału tego samego sądu."
Art. 2.
Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 2024 roku.
UZASADNIENIE
Nowelizowany art. 22a § 1 u.s.p., w powiązaniu z dodawanymi regulacjami art. 47a i 47b u.s.p. doprecyzowują regulacje dotyczące ustalania podziału czynności w sądach oraz regulują nowe zasady przydziału spraw sędziom (a także zmian składów orzekających). Należy w szczególności zaznaczyć, iż w projektowanej ustawie, jako zasadę ustrojową, wprowadza się losowość przydziału spraw, nie występującą dotychczas w polskim porządku prawnym. Warto wskazać, że zagadnienie związane z przydziałem spraw jest dostrzegane w niektórych systemach prawnych nie tylko jako kwestia administracji sądowej, lecz jako gwarancja prawidłowego rozpoznania sprawy. Jest to zagadnienie ujmowane w niektórych systemach prawnych pod nazwą sędziego naturalnego (judge natural, gesetzlichter Richter), jako jedna z gwarancji bezstronności i równości stron w postępowaniu sądowym. Prawo do sędziego naturalnego, a więc wskazanego w sposób abstrakcyjny, a nie ad hoc do danej sprawy, jest wyrazem równości broni i równości szans w toku postępowania sądowego. Jest to wyraz szerszej zasady prawa do sądu. Wprowadzenie zasad przydziału spraw wynika także z Zalecenia Nr R(94) Komitetu Ministrów dla Państw Członkowskich dotyczącego niezawisłości, sprawności i roli sędziów z dnia 13.10.1994 r. (przyjętego przez Komitet Ministrów w dniu 13.10.1994 r.).
Dobry sędzia powinien charakteryzować się wieloma pożądanymi cechami, lecz bezstronność jest najważniejszą z nich. Oczywiście wszystkie urzędy państwowe i samorządowe powinny być bezstronne, lecz urząd sędziego wymaga szczególnych gwarancji bezstronności. Dlatego sędziowie są nieusuwalni z urzędu, aby zminimalizować ryzyko wywierania na nich nacisku. Obecnie wymóg losowego przydziału obowiązuje tylko w postępowaniu karnym, i to w bardzo ograniczonym zakresie. Pozostałe sprawy przydzielają przewodniczący wydziałów i nie zawsze jest to przydział zapewniający pełną transparentność zewnętrzną. Nie trzeba dodawać, że system pozwala na nadużycia i nie buduje zaufania obywateli do wymiaru sprawiedliwości. Dopiero losowy przydział spraw, zwłaszcza w II instancji, daje gwarancję, że sprawa nie została przydzielona sędziemu wyznaczonemu w inny, niż losowy sposób, do danej sprawy.
W projekcie zdecydowano się połączyć zasadę losowości z zasadą równości przydziału, która ma gwarantować samym sędziom równe obciążenie obowiązkami w sądzie. Powyższa zasada stanowi wzmocnienie niezawisłości sędziego, który zyskuje pewność, że organy administracji sądowej podległe Ministrowi Sprawiedliwości, nie będą mogły obciążać go ponad miarę i w sposób dowolny. Równość przydziału oznacza, że każdy sędzia w danej kategorii wylosuje niemal identyczną liczbę spraw. Algorytm przydzielający sprawy (w ramach docelowego systemu teleinformatycznego) będzie korzystał z generatora liczb losowych gwarantującego brak możliwości wpływania na losowanie. W algorytm zostanie wbudowany mechanizm umożliwiający przydział w mniejszym zakresie – ze względu na pełnioną funkcję lub uczestniczenie w przydziale spraw innej kategorii. Ten drugi przypadek będzie podstawą specjalizacji sędziów.
Algorytm przydzielający sprawy umożliwi sędziom wydziału podjęcie decyzji, o ile sędziom rozpoznającym sprawy specjalistyczne należy zmniejszyć przydział pozostałych spraw. Losowość przydziału, w dłuższym okresie, gwarantuje równomierne obciążenie sędziów. Jednakże w krótszym okresie może się zdarzyć, że dany sędzia wylosuje pod rząd kilka pracochłonnych spraw. W celu skrócenia okresu, w którym algorytm przydziału spraw doprowadza do równomiernego obciążenia, losowanie będzie się odbywało odrębnie w różnych kategoriach spraw, co zmniejszy prawdopodobieństwo wylosowania przez jednego sędziego w krótkim okresie kilku spraw z tej samej kategorii.
Odstępstwa od losowości dotyczą spraw opiekuńczych i nieletnich, gdyż w tych kategoriach spraw w wielu sądach wprowadzono terytorialny podział czynności. Sędzia jest wówczas lepiej obeznany z sytuacją rodziny poprzez stałą współpracę z kuratorem rodzinnym z danego terenu. Możliwość wprowadzenia odrębnych zasad przewidziano także dla spraw, które nie stanowią wymiaru sprawiedliwości sensu stricto, ale są sprawami z zakresu ochrony prawnej (wieczystoksięgowe, rejestrowe), a także dla spraw związanych z wykonaniem orzeczenia. Zasady przydziału w tych sprawach zostaną ustalone w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości wydanym na podstawie art. 41 § 1 u.s.p. – Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych. Warto wspomnieć, iż projekt przewidział możliwość wstrzymania przydziału spraw sędziemu z uwagi na ciężar sprawy odbiegający znacznie od standardowego. Chodzi o sprawę, która z uwagi na liczbę stron, świadków, czy materiał dowodowy, wyłączy sędziego na wiele miesięcy od rozpoznania innych spraw. Projekt zakłada, że organem, który może podjąć taką decyzję, jest prezes sądu.
Nadto projekt wprowadza zasadę niezmienności składu (art. 47b u.s.p.), która jest ściśle związana z zasadami losowości i równości przydziału spraw. Raz wylosowany skład sądu, niezależnie od tego czy jest jednoosobowy czy kilkuosobowy, nie powinien ulegać zmianie do zakończenia sprawy. Obecnie ta kwestia nie jest uregulowana i jest pozostawiona do decyzji prezesa sądu lub przewodniczącego wydziału. W konsekwencji w wielu sądach nowemu sędziemu w wydziale przydziela się sprawy już rozpoczęte przez innych sędziów – ze szkodą dla sprawności postępowania.
Zasada niezmienności składu przewiduje zakaz zmiany składu poza przypadkami określonymi w ustawie. Nawet zmiana miejsca służbowego nie będzie co do zasady zwalniała sędziego z obowiązku zakończenia spraw już rozpoczętych w poprzednim sądzie. Należy zaznaczyć, że projektowane rozwiązanie przewiduje wyjątki podyktowane względami organizacyjnymi oraz sprawnością postępowania. I tak, sędziego delegowanego do innego sądu, sędziego przeniesionego albo sędziego, który awansował, z obowiązku rozpoznania spraw można zwolnić. Organem decydującym będzie kolegium sądu (organ samorządu sędziowskiego). W przypadku choroby sędziego albo innych zdarzeń – skład sądu może zostać ponownie wylosowany. Szczegółowa regulacja w tym zakresie zostanie zawarta w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości – Regulamin urzędowania sadów powszechnych, zgodnie z treścią zmodyfikowanej delegacji ustawowej z art. 41 § 1 u.s.p.
Nadto, w konsekwencji, w zmienianym art. 22a u.s.p. doprecyzowano możliwość objęcia podziałem czynności, dokonywanym przez prezesów sądów, planu pełnienia dyżurów sędziów i referendarzy sądowych. Jednocześnie, w art. 22a § 4a-4c u.s.p. wprowadzono ścisłe zasady przeniesienia sędziego z jednego wydziału do innego wydziału. Jest oczywiste, że niekiedy przeniesienie może stanowić formę szykany sędziego (np. cywilisty do wydziału karnego). Projektowana regulacja znacznie ogranicza dyskrecjonalną władzę prezesa sądu regulując sposób procedowania i kryteria, którym organ administracji sądowej powinien się kierować przy podejmowaniu takiej decyzji.
Zmiana art. 47 § 1 u.s.p. jest konsekwencją wprowadzenia zasady losowego przydziału spraw, co winno objąć także dodatkowych sędziów. Stąd proponuje się, by właściwy prezes sądu zarządzał przydzielenie dodatkowego sędziego, jeżeli istnieją ustawowe przesłanki ku temu, w miejsce ich wyznaczania (rozumianego jako wskazanie konkretnej osoby). Wybór konkretnego sędziego będzie następował w drodze losowania.
Projektowana regulacja jest zgodna z prawem UE. Wpływ regulacji na sytuację rodzin z dziećmi nie jest bezpośredni (ocenić go należy jako, pośrednio, pozytywny). Regulacja nie obciąża budżetu państwa.
